کیمیای زیندەیی (بایۆکیمیا) چییە؟

بایۆکیمیا بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە پرۆسە کیمیاییەکان و ئەو ماددانە کە لە زیندەوەرە زیندووەکاندا ڕوودەدەن.  توخمەکانی بایۆلۆجی و کیمیا تێکەڵ دەکات و تیشک دەخاتە سەر تێگەیشتن لەوەی کە چۆن کارلێک و پرۆسەی کیمیایی جۆراوجۆر لە خانە و شانەکاندا بەشدارن لە کار و هەڵسوکەوتی زیندەوەران.  هەندێک بوارەکانی لێکۆڵینەوە لە بایۆکیمیادا بریتین لە میتابۆلیزم(metabolism) ، کارکردنی ئەنزیمەکان، ئاماژەدانی خانەکان، و پێکهاتە و کارکردنی مۆلیکولە بایۆلۆژییەکان وەک پرۆتین و کاربۆهیدرات و چەوری.  بایۆکیمیا بوارێکی گرنگی خوێندنە کە چەندین بەکارهێنانی هەیە لە بواری پزیشکی و کشتوکاڵ و بوارەکانی تردا.

ئەو زانایانەی کە پەرەیان بە کیمیای زیندەیی (بایۆکیمیا) دا کێن؟

بایۆکیمیا بوارێکی فراوان و نێوان زانستەکانە و زۆرێک لە زاناکان بەدرێژایی ساڵان بەشدارییان لە گەشەسەندنیدا کردووە.  هەندێک لە پێشەنگەکانی سەرەتایی بایۆکیمیا بریتین لە:

١. یۆستوس ڤۆن لیبێنگ"Justus von Liebig"  (١٨٧٣-١٨٠٣): بە یەکێک لە باوکانی کیمیای مۆدێرن دادەنرێت، هەروەها لەڕێگەی کارەکانی لەسەر میتابۆلیزمی "metabolism" ڕووەک و ئاژەڵان بەشدارییەکی گرنگی لە بواری بایۆکیمیادا کردووە.

٢. کلۆد بێرنارد "Claude Bernard"  (١٨١٣-١٨٧٨): بێرنارد بە "باوکی فیزیۆلۆژیای مۆدێرن" ناسراوە و بەشدارییەکی بەرچاوی کردووە لە تێگەیشتن لە پرۆسە کیمیاییەکان کە لە جەستەدا ڕوودەدەن.  هەروەها شانازیی بە دامەزراندنی بنەماکانی تاقیکردنەوەی زانستی دەکات.

٣. فیلیکس هۆپ سیلەر "Felix Hoppe-Seyler" (١٨٢٥-١٨٩٥): هۆپ سیلەر بە یەکێک لە دامەزرێنەرانی بایۆکیمیا دادەنرێت و بەشدارییەکی گرنگی کردووە لە تێگەیشتن لە پرۆسە کیمیاییەکان کە لە زیندەوەرە زیندووەکاندا ڕوودەدەن.  بە کارەکانی لەسەر پێکهاتەی کیمیایی پڕۆتینەکان و ڕۆڵی ئەنزیمەکان لە میتابۆلیزمدا ناسراوە.

٤. ئیمیل فیشەر "Emil Fischer" (١٨٥٢-١٩١٩): فیشەر بە یەکێک لە دامەزرێنەرانی کیمیای کاربۆهیدراتی مۆدێرن دادەنرێت و بەشدارییەکی گرنگی کردووە لە تێگەیشتن لە پێکهاتەی کیمیایی شەکرەکان و ڕۆڵی ئەوان لە میتابۆلیزمدا.  لە ساڵی 1902 خەڵاتی نۆبڵی کیمیای وەرگرتووە بەهۆی کارەکانییەوە.

چەندین زانای تر هەن کە بەشدارییەکی گرنگیان لە بواری بایۆکیمیادا کردووە و ئەم لیستە تەنها نمونەیەکی بچووکە لەو کەسانەی کە لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا بوارەکەیان لە قاڵب داوە.

یاسا بیرکاری و شیکارییەکانی بایۆکیمیا چین؟

وەک پێناسێک دەبێ بزانین بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە بنەمای گەردیلەیی چالاکیی بایۆلۆژی لە نێوان بایۆمۆلیکولەکان لە سیستەمە جیاوازەکانی خانەیەکدا، لەوانە کارلێکەکانی نێوان DNA، RNA، پڕۆتینەکان و میتابۆلیتەکان.

چەندین یاسا و بنەمای بیرکاری و شیکاری هەن کە لە بایۆکیمیادا بۆ تێگەیشتن و وەسفکردنی سیستەمی بایۆلۆجی بەکاردەهێنرێن.  هەندێک نموونە بریتین لە:

١. یاساکانی گەرمیداینامیک "Thermodynamics"، کە باس لە پەیوەندییەکانی نێوان وزە و کار و گەرمی دەکەن و چۆن ئەم بڕانە دەگوازرێنەوە یان دەگۆڕدرێن لەناو سیستەمێکدا.

٢. یاساکانی کرداری بارستەیی "Mass Action"، کە باس لە دۆخی هاوسەنگی کارلێکی کیمیایی دەکەن و چۆن چڕیی کارلێککەرەکان و بەرهەمەکان کاریگەرییان لەسەر ڕێژەی ڕوودانی کارلێکەکە هەیە.

٣. یاسای پاراستنی بارستە "Conservation of Mass"، کە دەڵێت کۆی بارستەی کارلێککەرەکان لە کارلێکی کیمیاییدا یەکسانە بە کۆی بارستەی بەرهەمەکان.

٤. هاوکێشەی مایکلیس-مێنتن "Michaelis-Menten"، کە پەیوەندی نێوان ڕێژەی کارلێکێکی ئەنزیم-کاتالیزەکراو و چڕیی ژێرخانەکە باس دەکات.

٥. یاساکانی بڵاوبوونەوە و ئسمۆزی "Diffusion and Osmosis"، کە باس لە جووڵەی مۆلیکولەکان دەکەن بەسەر پەردەیەکدا و گرادێنتەکانی چڕبوونەوە لە ئەنجامدا.

ئەمانە تەنها چەند نموونەیەکن لەو یاسا و بنەما زۆرانەی بیرکاری و شیکاری کە لە بایۆکیمیادا بەکاردەهێنرێن بۆ تێگەیشتن و وەسفکردنی ئەو پرۆسە ئاڵۆزانەی کە لەناو زیندەوەرە زیندووەکاندا ڕوودەدەن.

تێبینی: گرنگە بزانن ئەم باسە نوسراوە زانستیانە هێشتا لە سەرەتادان لەناو کۆمەڵگادا پێوستە دەستو پەنجە نەرم بکەین وردەوردە بوژاندنەوەی رابگەیەنین. زانیاریەکان پشتڕاستکردنەوەی کراوە لەلایەن خۆمەوە بەوەی تاچەند وردبم هەوڵدەدەم تاکوو پێوست بکات وشەکانم کوردیتر و پەتیتربن لەوەی پشت بەزمانی دەرەوە ببەستم. بەردەوام دەبم لە نوسینی ئەم زنجیرەیە لەناوەندی پەرنوس بەهیوای سوود.